Çeşitli Konular

İŞLEMSELLEŞTİRME, DEĞİŞKEN VE HİPOTEZ

İşlemselleştirme

Önermelerin kavramlar arasındaki ilişkilerin ifadesi olduğunu belirtmiştik. Önermeler, sınanmaya uygun değildirler çünkü soyut kavramları deneysel verilerle ölçmek söz konusu olamaz.

Örneğin
endüstrileşme, kentleşme, dayanışma, geleneksellik, otorite gibi kavramları ölçmek mümkün değildir.

Bu kavramlar hakkında deneysel veri toplayabilmek için kavramların göstergelerinin neler olduğunun ortaya konması ve ölçülebilir somut değişkenler hâlinde ifade edilmesi gerekir.

Kavramların ölçülebilir değişkenler hâline getirilmesi sürecine işlemselleştirme denir, Başka bir deyişle işlemselleştirme, kavramların gözlemlenebilir sosyal etkinlikler şeklinde tercüme edilmesidir.

Kavramların varlığına ilişkin olgulara gösterge, göstergelerin ölçülebilir bileşenlerine ise değişken denir (Walliman, 2006, 60). Örneğin kötü barınma koşulları, yoksulluk kavramının göstergelerinden biridir. Bunun değişkenlerinden biri ise evin kanalizasyon sistemine bağlı olup olmaması olabilir.

Örneğin, “Ailede otorite eksikliği, çocuklarda sapkın davranışa neden olur” bir önermedir.

Bu önermede öngörülen ilişkiyi sınayabilmek için araştırmacının otorite ve sapkın davranış kavramlarını tanımlaması gerekir. Eğer araştırmada kullanılan kavramları, örneğin otoriteyi ya da sapkın davranışı hangi davranışların, tutumların ya da özelliklerin yansıttığını söyleyemezsek, araştırmanın amacı açısından bu kavramlar kullanışsız hâle gelir.

Değişken

Değişken, varlıklara göre farklı değerler alabilen özellik ya da durumlardır. Başka bir deyişle değişken, davranışların herhangi bir görünüşü ya da değişebilen bir koşul ve özelliktir (Kaptan 1973, 126).

Değişkenler, yaş, kilo, boy, gelir gibi nicel ya da cinsiyet, medeni durum, eğitim durumu, tutum gibi nitel özelliğe sahip olabilirler.

Bununla birlikte nitel değişkenler de sayısallaştırılarak nicel olarak ifade edilebilirler. Bir kavramın değişkenleri, neyi ölçerek bu kavramlar hakkında bilgi edineceğimizi gösterir.

Bu nedenle değişken geliştirirken değişkenin kavramı ölçtüğünden emin olmak, araştırmamızın ölçmeyi amaçladığı şeyi ölçebilmesini sağlamak açısından son derece önemlidir.

Değişkenlerin belirlenmesi, kavramların netleştirilmesi yoluyla gerçekleştirilir. Örneğin, “Ailede otorite eksikliği, çocuklarda sapkın davranışa neden olur” önermesini ele alalım. Bu önermedeki iki kavram, otorite ve sapkın davranıştır. Sapkın davranış, toplumsal ve hukuksal normlara uymama olarak tanımlanabilir.

Bu durumda kavramın hangi boyutunun ele alınacağına karar vermek gerekir. Toplumsal normlara uymama boyutu ele alınacaksa, toplumsal normların neler olduğu tanımlanmalıdır. Toplumsal normlar gelenek, görenek, töre, adetler ya da görgü kurallarından oluşur.

Bunlardan hangisi ya da hangileri kapsama girecek, hangileri dışarıda kalacaktır?

Toplumsal normların gelenek boyutunun seçildiğini varsayalım. Bu durumda, söz konusu toplumun gelenekleri tanımlanır, böylece hangi durumların geleneğe uymama olarak kabul edileceği ve sapkın davranış olarak sınıflandırılacağı açıklık kazanır. Buna göre de örneğin “bayramlarda akrabalarla bayramlaşma sıklığı” gibi değişkenler geliştirilebilir.

Hipotez (Denence)

Hipotez, iki ya da daha fazla değişken arasındaki ilişki hakkında doğrulanabilecek ya da yanlışlanabilecek olan bir ifadedir. Başka bir deyişle, araştırma probleminin henüz doğruluğu ya da yanlışlığı sınanmamış olan olası çözümlerine ilişkin iddialardır. Araştırma verileri toplanmadan önce hipotezler saptanmalıdır. İyi bir hipotez, araştırmanın organize edilmesi açısından çok kullanışlıdır. Hipotez, araştırmayı belirli değişkenler arasındaki ilişkinin incelenmesi şeklinde sınırlar ve veri toplamanın, çözümlemenin ve yorumlamanın uygun yöntemlerini önerir.

Hipotezlerin doğrulanması ya da yanlışlanması sayesinde sahip olunan bilginin doğru mu yanlış mı olduğu açıklık kazanır (Walliman, 2006, 67). Her araştırmada hipotez kurulması gerekmez. Örneğin keşifsel araştırmalarda ya da nitel araştırmalarda hipotez kurulmaz. Hipotez, neden sonuç ilişkilerini ortaya koymak isteyen açıklayıcı araştırmalarda, başka bir deyişle hipotez sınamaya yönelik araştırmalarda kurulur.

Bir araştırma problemi tek bir hipotezden oluşmak zorunda değildir. Araştırmada kullanılması gereken hipotez
sayısı çalışılan problemin doğası, çalışılan alanın genişliği gibi faktörlere göre belirlenir.

Hipotezlerin özellikleri şunlardır:

Sınanabilir olmalıdır, Belirli değişkenler arasındaki ilişki hakkında bir ifade olduğu için kapsamı sınırlıdır. Araştırma probleminin doğasına, büyüklüğüne ve yoğunluğuna ilişkin yeterli bilgi elde edildikten sonra kurulmalıdır. Mevcut bilgilerle, doğrulanmış genelleme ve kuramlarla çelişmemelidir.

Doğrudan doğruya gözlenebilir veriler üzerine kurulmalı, bu nedenle kavramlar arasındaki değil, değişkenler arasındaki ilişkilere ilişkin olmalıdır. Doğru terimlerle ve mümkün olduğunca kısa olarak ifade edilmelidir (Walliman, 2006, 67; Preece, 1994, 66-68; Kaptan, 1973, 118).

Hipotez sınamaya yönelik nicel araştırmalarda hipotezler, araştırma probleminin ya da problemlerinin cümle hâlinde ifade edilmesiyle kurulabilir. Örneğin, araştırma problemi “Eğitim düzeyi, oy kullanma sıklığını artırır mı?” şeklinde ise, hipotez “eğitim düzeyi arttıkça oy kullanma sıklığı artar” şeklinde kurulabilir.

Bir hipotezde var olduğu ileri sürülebilecek iki tür ilişki olabilir. Bunlardan birincisi karşılıklı değişen ilişki olarak adlandırılır. Karşılıklı değişen ilişki, iki ya da daha çok değişkenin belirli bir yönde birlikte değişmesi anlamına gelir. Örneğin, “kadınların iş gücüne katılım düzeyi arttıkça, ev içi ilişkilerde söz sahibi olma düzeyi de artar” hipotezi, her iki değişkende de aynı anda bir değişiklik olduğunu ifade etmektedir.

Bu ilişki, karşılıklı değişen ilişkidir; kadınların iş gücüne katıldıkları için mi ev içi ilişkilerde daha çok söz sahibi oldukları, yoksa ev içi ilişkilerde daha çok söz sahibi oldukları için mi iş gücüne katıldıkları belli değildir. Nedensel ilişki ise bir değişkende belirli bir yönde meydana gelen bir değişikliğin, diğer değişkende de belirli bir yönde değişiklik meydana gelmesine neden olduğu ilişkilerdir.

Örneğin “kadınların iş gücüne katılım oranının artması, ev içi ilişkilerde söz sahibi olma düzeylerinin artmasına neden olur” hipotezi, nedensel bir ilişkiyi ifade etmektedir. Nedensel ilişkilerde neden olan değişkene bağımsız değişken, bir başka değişkene bağlı olarak değişen (sonuç olan) değişkene ise bağımlı değişken denir.

İki kavram ya da değişken arasındaki ilişki doğrudan bir ilişki olabileceği gibi, dolaylı bir ilişki de olabilir. Eğer bağımsız değişken bağımlı değişkeni doğrudan etkiliyorsa doğrudan ilişki; aracı değişkenler aracılığıyla etkiliyorsa dolaylı ilişki söz konusudur. Bağımlı ve bağımsız değişken arasındaki ilişkinin kurulmasını sağlayan değişkenlere aracı değişken adı verilir.

Bağımsız değişken X, bağımlı değişken Y, aracı değişken ise Z harfleriyle gösterilirler. Değişkenlerde meydana gelen değişim, her iki değişkende de aynı yönde olursa aralarında olumlu (pozitif) yönde ilişki, farklı yönlerde olursa olumsuz (negatif) yönde ilişki söz konusudur. Örneğin “çalışmaya ayrılan zaman arttıkça not ortalaması yükselir” ve “çalışmaya ayrılan zaman azaldıkça not ortalaması düşer” önermelerinin her ikisi de olumlu ilişkiyi ifade etmektedir. “Çalışmaya ayrılan zaman arttıkça başarısız olunan ders sayısı azalır” ise olumsuz bir ilişkiyi ifade etmektedir...

(Kaynak: bingol.edu.tr)